Co to jest TeX?

Bardzo kr�tka historia systemu

S�owo TeX oznacza tak�e pewien wyspecjalizowany j�zyk programowania. Jak ka�dy j�zyk programowania, TeX ma specyficzn� sk�adni� (zawiera m.in. zmienne, instrukcje podstawienia i instrukcje warunkowe, ale informacja ta nie powinna odstraszy� pocz�tkuj�cego u�ytkownika) oraz pozwala definiowa� nowe funkcje. Pomi�dzy dzia�aniem programu TeX a dzia�aniem kompilatora, takiego jak np. gcc, istnieje du�e podobie�stwo. TeX czyta plik �r�d�owy tworz�c plik wynikowy, podobnie jak w wyniku kompilacji z pliku �r�d�owego powstaje program. Plik wynikowy tworzony przez TeX jest niezale�ny od platformy (mo�e by� przenoszony na dowolny komputer lub system operacyjny), a tak�e urz�dzenia, kt�re go wy�wietli lub wydrukuje.

TeX zna oko�o 300 instrukcji podstawowych (wbudowanych), tworz�cych j�dro j�zyka. W codziennej pracy u�ytkownik nie pos�uguje si� instrukcjami wbudowanymi, poniewa� operuj� one na zbyt niskim poziomie abstrakcji. U�ytkownik pos�uguje si� instrukcjami (makrodefinicjami, makrami) zdefiniowanymi za pomoc� instrukcji wbudowanych. Zbi�r takich instrukcji oraz wzorce dzielenia wyraz�w dla r��nych j�zyk�w s� czytane podczas uruchamiania tex-a z parametrem --ini i, po przetworzeniu, zapisywane do pliku, kt�ry nazywamy formatem. Plik formatu ma zwyczajowe rozszerzenie .fmt. Powszechnie u�ywane formaty to: Plain (format zaprojektowany przez D.E. Knutha), LaTeX, AMSTeX i ConTeXt. Istnieje oczywi�cie wi�cej format�w i u�ytkownik ma pe�n� swobod� tworzenia w�asnego formatu, przeznaczonego do specyficznych zada�.

Plik �r�d�owy zawiera tekst oraz polecenia j�zyka TeX. Je�eli polecenia opisuj� wygl�d dokumentu, to m�wimy o formatowaniu wizualnym, a je�eli dotycz� jego logicznej struktury, to m�wimy o formatowaniu logicznym. Formatowanie logiczne operuje takimi poj�ciami, jak tytu� rozdzia�u, tytu� punktu, tabela, tytu� tabeli, odsy�acz itp. Formatowanie wizualne to odst�py, stopie� i kr�j pisma, kolory itp. Pos�uguj�c si� TeX-em mo�emy wykorzystywa� oba sposoby formatowania. W przypadku tworzenia wi�kszych dokument�w znakowanie logiczne ma zdecydowan� przewag� nad wizualnym, zwi�ksza wygod� pracy i jej wydajno��. Formaty LaTeX i AMSTeX umo�liwiaj� znakowanie logiczne. Format Plain nie definiuje struktury dokumentu, umo�liwia w zasadzie znakowanie wizualne, ale pozwala u�ytkownikowi na pe�n� swobod� definiowania dowolnej struktury logicznej i na pe�ne sterowanie procesem sk�adu. Innymi s�owy: LaTeX (czy AMSTeX) mo�e by� traktowany jako gotowy zbi�r szablon�w dla wielu typowych dokument�w, podczas gdy Plain wymaga samodzielnego ich zdefiniowania.

Uwaga: znakomita wi�kszo�� u�ytkownik�w TeX-a nie ma potrzeby korzystania z programu MetaFont w inny spos�b ni� przez jego automatyczne uruchamianie do generowania brakuj�cych font�w. Coraz cz��ciej u�ywane s� fonty skalowalne Type 1 (PostScriptowe), ale warto nieco wiedzie� tak�e i o tym programie.

System MetaFont, podobnie jak TeX, to j�zyk programowania i program implementuj�cy go. Pliki �r�d�owe .mf przetwarzane s� przez program mf (w systemach DOS/MS Windows b�dzie to mf.exe). Pierwsz� rzecz� wykonywan� po uruchomieniu przez program mf jest przeczytanie bazy, kt�ra jest tym, czym dla programu TeX jest format. Plik bazy ma zwyczajowe rozszerzenie .base (lub .bas). W standardowym systemie TeX powinny si� znajdowa� dwa takie pliki: plain.base i cm.base.

Po wczytaniu bazy MetaFont utworzy (zwykle) opisany wy�ej plik .tfm oraz plik zawieraj�cy kszta�ty poszczeg�lnych znak�w, zapisany w specyficznym dla sterownik�w TeX-owych bitmapowym formacie PK. M�wi�c �ci�lej, MetaFont tworzy pliki w formacie generic (.gf), ale w instalacjach TeX-a automatycznie wywo�ywany jest program gftopk konwersji do bardziej efektywnego formatu PK. Pliki takie maj� rozszerzenie .pk lub .999pk, gdzie 999 oznacza rozdzielczo�� fontu. Przyk�adowo, font o nazwie plr10, w rozdzielczo�ci 600 DPI b�dzie znajdowa� si� w pliku plr10.600pk.

Tradycyjne, bitmapowe fonty TeX-owe nie s� jedynymi, z kt�rych mo�e korzysta� TeX, np. mo�liwe jest korzystanie z font�w PostScriptowych lub w formacie TrueType.

Warto tu zwr�ci� uwag� na program MetaPost, b�d�cy mutacj� MetaFont-a. Jest to doskona�e narz�dzie do tworzenia grafiki obwiedniowej w postaci r��nego rodzaju wykres�w, schemat�w czy diagram�w (r�wnie� kolorowych).

Oryginalne fonty Computer Modern (CM) s� 128-znakowe i nie zawieraj� kompletu polskich znak�w. Znaki diakrytyczne, niezb�dne do sk�adu po polsku i w innych j�zykach europejskich, dost�pne s� w 256-znakowych fontach European Computer Modern (EC), opracowanych na podstawie font�w CM przez Joerga Knappena i wiele innych os�b. Ka�da wsp��czesna dystrybucja TeX-a zawiera zar�wno fonty CM, jak i EC. Uk�ad znak�w w zakresie kod�w 0--127 font�w EC r��ni si� nieco od uk�adu CM i w zasadzie tylko LaTeX zapewnia mechanizmy prze��czania si� mi�dzy nimi (dla u�ytkownika jest to prawie niewidoczne). Dost�pne s� ponadto fonty PL, w pe�ni zgodne z CM, zawieraj�ce dodatkowo wszystkie polskie znaki diakrytyczne oraz cudzys�owy stosowane w polskiej typografii. Fonty CM i PL s� dost�pne (w odr��nieniu od font�w EC) tak�e w postaci font�w PostScriptowych (skalowalnych).

LaTeX: pliki .cls, .clo, .sty i .fd

Klasy i pakiety LaTeX-a s� dystrybuowane w postaci plik�w z rozszerzeniem .dtx. Plik taki zawiera definicje polece� dla LaTeX-a oraz dokumentacj� pakietu (opis techniczny i podr�cznik u�ytkownika). Instalacja pakietu dostarczonego w pliku (lub plikach) .dtx polega na skompilowaniu pliku o nazwie takiej jak nazwa pliku .dtx, ale z rozszerzeniem .ins (zwykle plikowi .dtx towarzyszy odpowiadaj�cy mu plik .ins):

tex plik.ins

Pliki .toc, .lot i .lof

TDS

W instalacji TeX-owej zgodnej z TDS wszystkie om�wione wy�ej sk�adniki systemu opr�cz plik�w wykonywalnych (i oczywi�cie opr�cz plik�w tworzonych podczas pracy) maj� swoje standardowe miejsce w katalogu, kt�rego korzeniem jest katalog texmf-dist. Umiejscowienie tego katalogu w systemie plik�w jest zale�ne od lokalnej konfiguracji, np. w systemie Linux mo�e to by� /usr/local/texlive/texmf-dist/, a w systemie Windows np. C:\texlive\texmf-dist\. Warto tu podkre�li�, �e z zawarto�ci katalogu texmf-dist/ mog� korzysta� r��ne systemy operacyjne, wystarczy, aby zosta� on udost�pniony w instalacji sieciowej lub zamontowany. Innymi s�owy: zawarto�� texmf-dist/ jest niezale�na od platformy (komputera i systemu operacyjnego); katalog z tak� sam� zawarto�ci� mo�na mie� np. w pracy na maszynie Sun z systemem Solaris i w domu na PC z Windows b�d� Linux. Poni�ej wymieniono najwa�niejsze podkatalogi drzewa texmf-dist/:

Wszystkie pliki program�w znajduj� si� natomiast w osobnym katalogu, kt�rego po�o�enie jest zale�ne od konkretnej platformy i dystrybucji. Poniewa� jednak s� one wszystkie w jednym miejscu ich odszukanie nie powinno stanowi� problemu.

Jak zacz�� prac� z TeX-em

Archiwa TeX-owe

Generowanie format�w

W przypadku formatu LaTeX (lub jego wersji pdflatex dla programu pdfTeX, tworz�cego od razu pliki PDF) niezb�dne jest okre�lenie wymaganych w formacie wzorc�w przenoszenia wyraz�w. W LaTeX 2e zestaw regu� przenoszenia wyraz�w jest deklarowany w pliku o nazwie language.dat, kt�ry znajduje si� zwykle w podkatalogu tex/generic/config/ lokalnej konfiguracji systemu TeX b�d� g��wnego katalogu instalacji. Modyfikacja language.dat polega na usuni�ciu w tym pliku znaku `%' przed deklaracj� potrzebnych wzorc�w (dla j�zyka polskiego jest to plhyph.tex) i ewentualnym zablokowaniu takim znakiem niepo��danych deklaracji wzorc�w dzielenia wyraz�w. Reasumuj�c, dla formatu LaTeX (pdfLaTeX) nale�y najpierw wybra� potrzebne wzorce dzielenia wyraz�w, a nast�pnie uruchomi� generowanie formatu.